Vrienden onder mekaar
Een goede geschiedschrijving zou bij dat komend jubileum op zijn/haar plaats zijn. Op basis van het uitgebreide archief is een mooi tijdsbeeld te schetsen. De voorgeschiedenis is dan nog een verhaal apart, voor zover ik het kon nagaan. Helmond en sociëteiten is niet direct een voor de hand liggende combinatie, een arm stedeke met maar een beperkte elite. Maar eind 18e eeuw kwamen ook hier ontevreden burgers bijeen om over bestuurlijke betutteling, het verlichtingsdenken en nog veel meer in patriottische geest te delibereren. Een toen opgerichte sociëteit is kennelijk tijdens de Franse overheersing ten onder gegaan. Maar met het nieuwe landsbestuur onder Koning Willem I kwam nieuw elan. Bovendien ging het begin 19e eeuw danig vooruit met de stad en de textiel. In 1814 werd een nieuwe Sociëteit opgericht. Helmond groeide verder, mede door de in gebruikname van de nieuwe verkeersader de Zuid-Willemsvaart in 1826. Er kwamen sociëteiten bij, in 1836 De Eendracht en in 1843 Amicitia oftewel Vriendschap. Wat precies de achtergronden en verschillen waren tussen de gezelschappen laat zich moeilijk vaststellen. Gewoon vriendenclubs zoals de benaming suggereert of was er toch een verschil in sfeer en (politieke) gezindheid?

Twist en tweespalt?
Opvallend in dit verband is een artikel in het reglement van Amicitia dat naast een verbod op onzedelijke gesprekken ook een verbod bevat op ‘alle gesprekken over zaken van Godsdienst, zodanig dat dezelve tot beleediging of stoornis aanleiding geven’. Is deze bepaling ingegeven juist omdat de gezelschappen gemengd waren, en om godsdiensttwisten te voorkomen onder de heren die het verder goed met elkaar konden vinden. Of was er sprake van een toenemende spanning tussen de protestantse en de katholieke elite? Onder de nieuwe ondernemers waren diverse protestantse heren als Carp, Kaulen, Van Vlissingen en Matthijsen, voornamelijk afkomstig van boven de rivieren. Op basis van hun economische macht en bedrijven telden zij wel degelijk mee in de Helmondse samenleving. De katholieke elite was zich rond het midden van die eeuw steeds bewuster van kerk en geloof. Er kwam naast bijvoorbeeld een klooster op de Markt een nieuwe stadskerk en diverse RK organisaties. Was de eendracht binnen de bovenlaag steeds meer schijn en bleek de uiterlijke saamhorigheid in de praktijk toch minder hecht?

Niet-katholiek
Er lijkt sprake van een groeiende verwijdering tussen de twee geloofsgroepen. Zo was er verschil van inzicht over de reactie van ondernemerszijde op maatschappelijke onrust rond 1850. En in 1868 startten enkele protestantse fabrikantenfamilies met een eigen, neutrale basisschool, omdat ze het onderwijs op de meisjesschool van de Zusters van Liefde maar ook dat van de openbare niet geschikt vonden. Velen -en vermoedelijk een groeiend deel – onder de katholieke upper class meenden juist dat de liberale-neutrale geest nog teveel in het Helmondse binnendrong. Begin 1870 schrapte de ledenvergadering van Sociëteit De Eendracht het abonnement op de Nieuwe Rotterdamsche Courant en op het Handelsblad. Reden? De eerste schreef tegen het oecumenisch concilie, de tweede krant was bovendien anti-katholiek. Het bestuur, dat de beslissingsbevoegdheid bezat, oordeelde dat het Handelsblad, vanwege de onmisbare informatie, alsnog mocht blijven. De gemengde samenstelling van het een jaar later opgerichte Gezelligheid lijkt een verband te hebben met deze affaire.
Wordt vervolgd…

.
Stadshistoricus Giel van Hooff