Druk op de kerk
Dus werd ook de katholieke gemeenschap onder druk gezet om haar terugkeer te bewerkstelligen. De schuilkerken die tot dan toe ongemoeid waren gelaten werden gesloten, de plaatselijke priester gevangen gezet. Het hielp niet, Sophia was en bleef weg. En steeds verder weg: ze nam haar toevlucht naar de Zuidelijke Nederlanden ofwel België waar ze uiteindelijk in Mechelen trouwde. Met man en dochtertje vertrok ze tenslotte naar Zuid-Frankrijk, onbereikbaar voor de autoriteiten in de Zuidelijke Nederlanden die haar op verzoek wel wilden arresteren en uitleveren. Het verhaal kent een droeve afloop voor de hoofdpersoon: ze sterft nog jong als balling in een klein dorpje.

Beroering
Dat haar naam vele personen en pennen bij haar leven in beweging hadden gebracht heeft Sophia waarschijnlijk geen deugd en goed gedaan. En vermoedelijk zal het ook geen troostrijke gedachte voor haar geweest zijn dat zij nog eeuwen later onderwerp van geschrijf en polemiek zou zijn. De geschiedenis van de ‘bekering’ van Sophia werd eind 19de eeuw herontdekt door de Deurnese onderwijzer en hoofdredacteur van De Zuid-Willemsvaart, Hendrik Ouwerling. In 1899 verscheen een boekske hierover van hem. Daarin beschrijft hij ‘met alle onpartijdigheid’ de geschiedenis tegen de achtergrond van de situatie van de katholieken in Helmond en wijde omgeving. Vooral de gevolgen voor de gelovigen, kerken en apostolaat krijgen de aandacht. De Helmondse pastoor werd door 36 gewapende ruiters (een ‘eer’ die de hedendaagse terrorist nog niet ten deel valt) uit zijn woning weggehaald om drie jaar lang in Den Bosch te ‘brommen’. Zijn voorganger was al eerder gegijzeld maar wist te ontsnappen, Petrus Jansen werd met een andere geestelijke gijzelaar in de Gevangenpoort in Den Bosch vastgehouden totdat er wettig bewijs was dat Sophia was overleden én de gevangeniskosten waren betaald. Ouwerling zijn leerling, de Helmondse historicus Jac. Heeren, deed in 1930 het nog eens over. De lange traditie van de achterstelling van het katholieke zuiden werd andermaal in dit verhaal bevestigd. Heeren legde de nadruk op Sophia’s bekering en de gevolgen voor de katholieken: zij waren machteloos in de Generaliteitslanden, het donkere zuiden. Het katholieke volk en eigenlijk ook hun nazaten – zo laat het zich lezen – ‘waren overgeleverd aan de willekeur en geloofshaat van de Heeren in Den Haag’.

Een nieuwe kijk
Het stof der eeuwen is inmiddels neergedwarreld, bronnen en inzichten zijn erbij gekomen. Tijd dus voor een nieuwe visie op deze beruchte zaak. Wat was de werkelijke of voornaamste reden voor Sophia’s vlucht? Was haar bekering wel zo weloverwogen, wat bewoog haar? En staat haar geval niet apart, zijn er niet meer van degelijke zaken waarbij jong volwassenen zich ontrekken aan het ouderlijk gezag? Hoe liep het met hen af? Afijn, vragen te over die de Helmondse historicus Henk Roosenboom beantwoordt in zijn eind november te verschijnen studie. We kunnen niet wachten. Mooi dat er weer een Helmondse historische publicatie verschijnt. Drie eeuwen na dato: eindelijk de ‘waarheid’ omtrent Sophia?

Op deze tekening van Pronk uit 1732 van de kop van de Markt is achter de stadspomp het ouderlijk huis van Sophia, de Valck, goed te zien. In het meest rechtse deel van dit oude pand woonde Sophia sinds 1684 als enig volwassen kind met haar ouders, moeder Alberts die een manufacturenwinkeltje dreef en vader Alberts met zijn weinig bloeiende notariszaak.

Stadshistoricus Giel van Hooff