Wat is er nog over van de laatmiddeleeuwse bloeiperiode? Nie veul, we moeten het met een stratenpatroon doen. Het Helmondse stadscentrum met het stratenkruis Ameidestraat/Veestraat tegenover Kerkstraat/Markt is een kenmerkend overblijfsel van de door de Brabantse hertog begin dertiende eeuw gestichte nederzetting. Gebouwen uit die beginperiode zijn er, op het kasteel na, echter niet meer. Op zoek voor een fotoreportage van sporen uit die tijd, kwam ik onlangs in overleg met architect Frank van de Loo niet verder dan de bekende trits. De Vleeschhouwerij en de toren van de Lambertuskerk in de Kerkstraat en de panden Markt 14 (waar sinds kort de Deftige Aap logeert) en het huis met de Luts ofwel luifel (waar Il Borgo in 2011 de deuren opende).
De twee voormalige woonhuizen aan de Markt hebben ieder een fraaie, oude, eikenhouten dakconstructie (evenals trouwens de schoonheidssalon op de zolder van De Vleeschhouwerij): gaat dat zien en ervaren. Kenmerkend is verder de diepte van de percelen en bebouwing: uitbreidingen vonden naar achteren plaats. Zo kregen we in Helmond centrum die typische slopjes en steegjes, nodig om de achterhuizen vanaf de straat bereikbaar te maken. Maar wie van beide Marktpanden is nu de oudste?

In de brand, uit de brand
De Deftige Aap claimt gevestigd te zijn in het oudste pand (uit de vijftiende eeuw, maar meldt ook als jaartal 1550), concullega Il Borgo laat de geschiedenis van haar onderkomen teruggaan tot circa 1450. Wie is de Oudste? De gevestigde opinie lijkt in ieder geval naar De Luts te gaan.
Allebei de panden zijn in ieder geval van na 1587, toen zowat de hele stedelijke bebouwing slachtoffer werd van een aangestoken brand door een legerbende. Tijdens de 80-jarige oorlog was Helmond, zoals vele plaatsen, een speelbal van de twee strijdende partijen, het Spaanse gezag en de opstandige Staatsen. In 1587 belegerde Filips Ernst van Hohenlohe-Neuenstein, een Duits legeraanvoerder in Staatse dienst én zwager van Willem van Oranje, de stad. Het kasteel, een katholiek bolwerk waar onder meer de nonnen in Helmond e.o. zich hadden ‘verschanst’, bleek onneembaar voor Van Hohenlohe en zijn troepen. Het in brand schieten van de stad gebeurde uit wraak bij de aftocht.
Maar de Helmonders toonden veerkracht, de herbouw werd krachtig ter hand genomen. Toen al was men slim, duurzaam én zuinig genoeg om nog bruikbaar bouwmateriaal te hergebruiken. Bij Markt 14 zijn slechts enkele elementen opnieuw toegepast, terwijl bij De Luts – waarvan de onderste verdieping gespaard bleef – meer oorspronkelijke onderdelen bewaard zijn gebleven.

Spannende spanten
Hoe dan ook: beide panden stammen volgens de dakspanten uit de wederopbouwperiode van Helmond als stad. Maar voor geen van de twee is een precieze datering te geven. De Deftige Aap kan de bewering dat het pand uit 1550 stamt niet waarmaken. Wel kun je zeggen dat het (net als De Luts) is herbouwd kort na 1587, of dat het oorspronkelijk stamt uit de veertiende eeuw. Omdat onder de panden van de Deftige Aap en De Luts nog niet onder de vloeren is gegraven is vooralsnog hun oudste bouwdatum onbekend. Bij de Vleeschhouwerij is echter wél met enkele kleine opgravingsputjes zicht gekregen op verschillende oudere vloerniveaus van plavuizen en leem en werd een haardplaats gevonden, samen met scherven van aardewerk uit de 14de en 15de eeuw. Die tonen aan dat het pand dateert vanaf ongeveer 1350, waardoor de Vleeschhouwerij vooralsnog het oudst bestaande bouwwerk in de binnenstad blijkt: de lachende derde. Hoe dan ook, alle twee de Marktpanden zijn superoud en beide schenken bier. En over de kwaliteit van hun gerstenat kan en wil ik geen uitspraak doen, dat moet u zelf proeven en ervaren. Proost!

Stadshistoricus Giel van Hooff,
met dank aan Lia van Zalinge-Spooren, Theo de Jong en Harrie Fotografie

PS Voor de duidelijkheid: aan deze column is geen sponsoring vooraf gegaan. Dat kan nog, ik kom graag…

Hugo Molleman en Yolanda Klomp van Il Borgo en Anthony van Rooij van de Deftige Aap Markt Helmond

Tekening van Cornelis Pronk uit circa 1750 van de kop van de Markt, met zowel De Luts als het pand Markt 14 (links). (Rijksmuseum)

Defilé van de Helmondse Schooljeugd op de Markt bij gelegenheid van de geboorte van Prinses Beatrix, op 31 maart 1938, met in op de achtergrond het pand Markt 14, waar toen de firma Van Laarhoven met winkel en werkplaats was gevestigd. (RHC Eindhoven)